Hướng tới nền kinh tế nước hiệu quả, thích ứng biến đổi khí hậu

Đây là ý kiến của các diễn giả tham dự Diễn đàn “Vai trò của nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn trong phát triển nông nghiệp bền vững, xây dựng nông thôn văn minh”, do Bộ Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi, Báo Nông nghiệp và Môi trường tổ chức ngày 16/10 tại TP. Hồ Chí Minh.

Nước – nền tảng của phát triển bền vững

Phát biểu khai mạc diễn đàn, Phó Tổng Biên tập Báo Nông nghiệp và Môi trường Vũ Minh Việt nhấn mạnh, nước sạch và vệ sinh môi trường không chỉ là nhu cầu thiết yếu mà còn là nền tảng cho sức khỏe cộng đồng, chất lượng sống nông thôn và môi trường sản xuất an toàn, đặc biệt trong bối cảnh phát triển nông nghiệp xanh – sạch – tuần hoàn, thích ứng với biến đổi khí hậu.

Từ góc nhìn doanh nghiệp, ông Trần Quang Hùng, Tổng Giám đốc Công ty Khai thác Thủy lợi miền Nam cho rằng, cần xác định xây dựng “nền kinh tế nước” như một định hướng phát triển dài hạn và bền vững. Nước phải được xem là nguồn lực kinh tế, cần quy hoạch, đầu tư, quản lý và sử dụng một cách hiệu quả, tiết kiệm.

Tại Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), doanh nghiệp đã ứng dụng công nghệ và chuyển đổi số trong quản lý chất lượng nước, vận hành hệ thống cấp nước, giám sát hồ chứa. Hiện có hơn 20 điểm quan trắc tự động giúp theo dõi liên tục chất lượng nguồn nước. Song song đó là hệ thống điều hành thông minh, tích hợp dữ liệu phục vụ giám sát và ra quyết định chính xác hơn.

Ông Hùng đề xuất quy hoạch “vành đai sinh thái” quanh hồ chứa để trồng rừng, phát triển du lịch sinh thái và kiểm soát ô nhiễm, vừa bảo vệ nguồn nước vừa tạo sinh kế bền vững cho người dân. Trước nguy cơ hạn hán, cần xây dựng hệ thống hồ chứa vùng cao nhằm tích nước mùa mưa, điều tiết tự nhiên xuống vùng thấp – giải pháp tiết kiệm năng lượng và chủ động nguồn nước.

“Cần chuyển từ tư duy cấp nước đơn ngành sang đa ngành, trong đó ưu tiên nước cho sinh hoạt, công nghiệp, đô thị – các lĩnh vực có giá trị kinh tế cao hơn; đồng thời thúc đẩy tiết kiệm và tái sử dụng nước trong nông nghiệp. Bên cạnh đó, cần có cơ chế, chính sách ưu đãi để thu hút doanh nghiệp đầu tư hạ tầng nước sạch nông thôn và vùng ven đô”, ông Hùng nói.

Quản lý nước phải có quy hoạch và giá trị kinh tế

Theo ông Phạm Văn Mạnh, Phó Viện trưởng Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam, công tác cấp nước sạch nông thôn vẫn còn nhiều bất cập, đặc biệt ở khâu quy hoạch, quản lý và giám sát. Nhiều địa phương đô thị hóa nhanh nhưng hệ thống cấp nước chưa theo kịp, việc cấp phép khai thác và kiểm soát chất lượng chưa đồng bộ.

Thực tế, ở một số địa phương như Cà Mau, Bến Tre, Hậu Giang, người dân vẫn phải sử dụng nước mưa hoặc nước trữ tạm thời; các hồ chứa phân tán có quy mô nhỏ, chưa đáp ứng đủ nhu cầu. Hạn mặn năm 2015–2016 từng khiến hơn 200.000 hộ dân ĐBSCL thiếu nước sinh hoạt. Tuy nhiên, nhờ chủ động quy hoạch và chuẩn bị từ sớm, đến các đợt hạn mặn năm 2019–2020 và năm 2023–2024, số hộ thiếu nước giảm còn vài chục nghìn – minh chứng rõ cho hiệu quả của công tác ứng phó sớm.

Theo ông Mạnh, lĩnh vực cấp nước sạch nông thôn còn khó thu hút đầu tư vì giá nước thấp trong khi chi phí hạ tầng cao, nhất là vùng sâu, vùng xa. Cùng với đó, ý thức tiết kiệm nước của người dân còn hạn chế, dẫn đến lãng phí và giảm hiệu quả sử dụng. Do vậy, cần xây dựng biểu giá nước tương tự biểu giá điện, vừa phản ánh đúng giá trị kinh tế của tài nguyên nước, vừa tạo cơ chế khuyến khích đầu tư và sử dụng tiết kiệm.

Cần chiến lược tổng thể cho nước sạch nông thôn

Theo ông Nguyễn Việt Anh, Chủ tịch Công ty Khai thác Thủy lợi miền Nam, ĐBSCL là khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề của hạn hán, xâm nhập mặn. Hệ thống thủy lợi đóng vai trò then chốt trong điều tiết, kiểm soát nguồn nước, ngăn mặn giữ ngọt và đảm bảo sản xuất nông nghiệp.

Hiện công tác điều hành, vận hành hồ chứa được thực hiện dựa trên dự báo nguồn nước theo tháng, mùa và tuần; các bản tin cảnh báo được cập nhật thường xuyên giúp địa phương chủ động kế hoạch sản xuất. Tuy nhiên, nếu không tiếp tục đầu tư, nâng cấp đồng bộ hệ thống thủy lợi, việc kiểm soát hạn mặn trong tương lai sẽ rất khó khăn.

Các công trình thủy lợi hiện nay được thiết kế phục vụ đa mục tiêu – ngoài phát điện thủy năng còn có thể khai thác điện mặt trời, du lịch sinh thái và dịch vụ nhằm tối ưu hóa lợi ích kinh tế.

Hiện Bộ Nông nghiệp và Môi trường phối hợp Bộ Tài chính quy định giá dịch vụ thủy lợi (cấp nước thô) cho các hệ thống lớn khoảng 900 đồng/m³, áp dụng với đơn vị cấp nước sinh hoạt đô thị và khu công nghiệp. Theo dự thảo sửa đổi Nghị định 96/2018/NĐ-CP, mức giá có thể tăng lên 1.100–1.300 đồng/m³, giúp tạo nguồn thu ổn định, đảm bảo vận hành và bảo dưỡng công trình.

Bên cạnh đó, các địa phương có thể khai thác thêm nguồn thu hợp pháp như đầu tư điện mặt trời trong lòng hồ, hoặc thu phí tiêu nước đối với khu công nghiệp – mô hình đã được thí điểm tại Đồng bằng sông Hồng, mang lại nguồn tài chính bổ sung cho quản lý, duy tu thủy lợi.

“Tận dụng hiệu quả các nguồn thu kết hợp hiện đại hóa hạ tầng sẽ giúp ngành thủy lợi chủ động hơn trong điều tiết nước, đảm bảo an toàn công trình và đời sống người dân, nhất là ở ĐBSCL trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt”, ông Việt Anh nhấn mạnh.

Kết luận diễn đàn, ông Lương Văn Anh, Phó Cục trưởng Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi, ghi nhận sự tham gia, đóng góp ý kiến thiết thực của các chuyên gia và doanh nghiệp. Diễn đàn đã thảo luận toàn diện các vấn đề trọng tâm: tổng quan về nước sạch nông thôn, chuyển đổi số trong quản lý, ứng dụng công nghệ và những vướng mắc cần tháo gỡ.

Theo ông Lương Văn Anh, lĩnh vực nước sạch nông thôn đã được Nhà nước và xã hội quan tâm đầu tư, song hiện mới khoảng 58% người dân nông thôn được sử dụng nước đạt quy chuẩn quốc gia, trong đó chỉ 8% từ công trình cấp nước tập trung, còn lại 52% sử dụng từ công trình quy mô hộ hoặc nhóm hộ.

“Phần lớn người dân nông thôn vẫn chưa được tiếp cận hệ thống cấp nước tập trung. Để đảm bảo chất lượng và tính bền vững, cần chiến lược đầu tư đồng bộ, chính sách khuyến khích xã hội hóa và chuyển đổi số trong quản lý nước sạch nông thôn”, ông nhấn mạnh.